Τις τελευταίες ημέρες, αφού το Αζερμπαϊτζάν έλυσε τελικά το πρόβλημα των παράνομων αξιώσεων της Αρμενίας στο 20% των εδαφών μας, διάφορα είδη δημοσιεύσεων γίνονται όλο και πιο συχνά στον τύπο και στα κοινωνικά δίκτυα που δηλώνουν ότι τα χριστιανικά μνημεία του Καραμπάχ κινδυνεύουν να καταστραφούν από τους βάρβαρους Μουσουλμάνους – Αζερμπαϊτζανούς. Ως αρχιτέκτονας που ειδικεύεται στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, θεωρώ ότι είναι καθήκον μου να διευκρινίσω εν προκειμένω ορισμένες πτυχές που ενδέχεται να παραμένουν άγνωστες στο ευρύ κοινό.
Η σύγκρουση Ναγκόρνο-Καραμπάχ ξεκίνησε πριν από περισσότερα από 30 χρόνια. Μια αιματηρή πράξη αδικίας, επιθετικότητας και μίσους, η οποία οδήγησε στην απέλαση Αζερμπαϊτζανών πολιτών, οι οποίοι έχασαν τα πάντα μέσα σε μια νύχτα και έγιναν πρόσφυγες στην πατρίδα τους εξαιτίας της ξαφνικής επιθυμίας των γειτόνων τους που είχαν μολυνθεί από την παραληρητική ιδέα της «μεγάλης Αρμενίας». Οι ρίζες της σύγκρουσης είναι πολύ βαθιές. Είναι γνωστό ότι οι Βελίκο, Γκλίνκα, Γκριμπόεντοφ και άλλοι Ρώσοι συγγραφείς είχαν περιγράψει πώς οι αρμένικες οικογένειες επανεγκαταστάθηκαν στο έδαφος των χανάτων Καραμπάχ και Ερεβάν, μέσω των προσπαθειών της τσαρικής Ρωσίας που είχε καταλάβει τον Καύκασο στις αρχές του 19ου αιώνα. Υπήρχαν αζέρικα χανάτα στην επικράτεια του σύγχρονου Αζερμπαϊτζάν εκείνη την εποχή, καθώς και μεταγενέστερα πριγκιπάτα που ξέμειναν από το κάποτε υπάρχον χριστιανικό κράτος της Καυκάσιας Αλβανίας, με κέντρο του το Kαραμπάχ, όπου συνέχισε να αναπτύσσεται ο Χριστιανισμός και χτίστηκαν ναοί. Οι αρμενικές οικογένειες που εγκαταστάθηκαν εκεί άρχισαν να χρησιμοποιούν τις χριστιανικές εκκλησίες της Καυκάσιας Αλβανίας, και το 1836, ως αποτέλεσμα μιας τέτοιας τεχνητής αύξησης στον αριθμό των χριστιανικών αρμενικών οικογενειών, με την υποστήριξη της Ρωσικής Ιεράς Συνόδου, αποφασίστηκε η εκκαθάριση της αλβανικής εκκλησίας υπέρ της αρμενικής. Η ιδιοκτησία, συμπεριλαμβανομένων όλων των εγγράφων της εκκλησίας, μεταφέρθηκε στο Ετσμιατζίν. Έτσι, οι Αρμένιοι έποικοι ιδιωτικοποίησαν τη χριστιανική κληρονομιά της Καυκάσιας Αλβανίας, ένα κράτος που είχε δημιουργηθεί τον 4ο αιώνα π.Χ., όπου οι πρώτες χριστιανικές εκκλησίες είχαν ήδη εμφανιστεί κατά την πρώιμη περίοδο της εξάπλωσης του χριστιανισμού. Μετά την υιοθέτηση του Χριστιανισμού στις αρχές του 4ου αιώνα, χτίστηκαν παντού εκκλησίες. Μετά από διακόσια χρόνια ιδιοκτησίας των εκκλησιών, οι ίδιοι οι Αρμένιοι πίστευαν στην παραληρητική ιδέα της αυτοχθονίας τους στα εδάφη του Αζερμπαϊτζάν. Έτσι, τα παγκοσμίως διάσημα πρόσωπα που εξαπατούνται από την αρμενική προπαγάνδα τώρα «φροντίζουν» όχι για τις αρμενικές εκκλησίες, αλλά για τις αλβανικές.
Η κατοχή του 20% των εδαφών του Αζερμπαϊτζάν διήρκεσε σχεδόν τριάντα χρόνια, για τριάντα χρόνια οι κάτοικοι του Καραμπάχ και των επτά παρακείμενων περιοχών, οι Αζερμπαϊτζανοί αναγκάστηκαν να ανέχονται την ταμπέλα του πρόσφυγα, για τριάντα χρόνια εκείνοι που ξεκίνησαν την αδιανόητη αιματηρή σύγκρουση ζούσαν στην κατεχόμενη περιοχή χωρίς να χτίσουν ή να αναπτύξουν τίποτα. Για τριάντα χρόνια ολόκληρο το Αζερμπαϊτζάν έζησε υπό την πίεση της αδικίας, γνωρίζοντας ότι ένα μέρος της πατρίδας μας, η καρδιά της, που χτίστηκε μέσα στους αιώνες με προσπάθειες των προγόνων μας, αιχμαλωτίστηκε. Το μουσικό λίκνο του αζέρικου μουγκάμ, η πατρίδα των εξαιρετικών γιων και θυγατέρων του Αζερμπαϊτζάν, βεβηλώθηκε από τους εισβολείς. Αποκαλούν τους εαυτούς τους κληρονόμους του Καραμπάχ, ωστόσο καταστρέφουν την πολιτιστική και αρχιτεκτονική του κληρονομιά, όπως μόνο ο εχθρός μπορεί να κάνει, διαγράφοντας τα ίχνη της ιστορίας, παραχαράσσοντας τα μνημεία του. Και αν η χριστιανική κληρονομιά παραχαράσσεται και κατάσχεται, τότε η μουσουλμανική απλά καταστρέφεται. Για πολλά χρόνια, είχαμε δυνατότητα να μαθαίνουμε για την κατάσταση των μνημείων μας στις κατεχόμενες περιοχές μόνο μέσω πληροφοριών στο Διαδίκτυο. Σήμερα βλέπουμε πόσα δεινά έχει υποστεί η αρχιτεκτονική μας κληρονομιά. Έχουμε χάσει πολλά μαυσωλεία, τζαμιά, αντικείμενα της πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του Αζερμπαϊτζάν.
Ως αποτέλεσμα του πολέμου στο Καραμπάχ, πολλά αρχιτεκτονικά μνημεία του Άγκνταμ, του Αγντέρ, του Φιζούλι και άλλων περιοχών του Αζερμπαϊτζάν υπέστησαν σοβαρές ζημιές. Ιδιαίτερα μεγάλη ζημιά προκλήθηκε στο ιστορικό και αρχιτεκτονικό αποθεματικό της Σουσά, όπου βρίσκονταν τα τζαμιά Γιουκχαρί και Ασαγκί Γκεβχάρ, Αγά, Μαρντινλί, Τζουμά, Σαατλί και πολυάριθμα παλάτια των 19-20ου αιώνων, τα οποία συνδέονταν με διεκεκριμένες προσωπικότητες του πολιτισμού του Αζερμπαϊτζάν. Οι ίδιες βάρβαρες ενέργειες πραγματοποιήθηκαν κατά των μνημείων στις περιοχές που γειτνιάζουν με το Καραμπάχ. Καταστράφηκαν μαυσωλεία των 17-19ου αιώνων, φρούρια και πολλά άλλα αρχιτεκτονικά μνημεία. Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτό είναι αποτέλεσμα μιας σκόπιμης πολιτικής για την καταστροφή των ιχνών του πολιτισμού του Αζερμπαϊτζάν στις προσωρινά κατεχόμενες περιοχές. Μια άλλη κατεύθυνση αυτής της καλά μελετημένης πολιτικής είναι ο εξαρμενισμός της χριστιανικής ιστορικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του Καραμπάχ.
Οι ενέργειες των αρμενικών αρχών σε σχέση με την ιστορική και αρχιτεκτονική κληρονομιά Αλβανίας-Αζερμπαϊτζάν προκάλεσαν ανεπανόρθωτες ζημιές στα μνημεία της αλβανικής αρχιτεκτονικής. Το έργο «αποκατάστασης» που πραγματοποιήθηκε παραβίασε όχι μόνο τις διεθνείς συμβάσεις, αλλά και τις σύγχρονες απαιτήσεις για την επιστημονική αποκατάσταση και συντήρηση των μνημείων. Όλα τα έργα που βρίσκονται εκεί μαρτυρούν την έντονη παρέμβαση στην αρχιτεκτονική εμφάνιση και καταστροφή της ιστορικής αυθεντικότητας των μνημείων. Τα πιο μεγαλοπρεπή και διάσημα από ιστορική και αρχιτεκτονική άποψη, τα χριστιανικά συγκροτήματα της Καυκάσιας Αλβανίας – Αζερμπαϊτζάν, Κουνταβάνκ και Γκανγκασάρ, έχουν παραποιηθεί σε μεγάλο βαθμό με το πρόσχημα των εργασιών αποκατάστασης παρά τις διακηρύξεις της Σύμβασης της Χάγης για την προστασία της πολιτιστικής ιδιοκτησίας κατά την εκδήλωση στρατιωτικής σύγκρουσης, η οποία τέθηκε σε ισχύ στις 07.08.1954, και τη Σύμβαση της UNESCO του 1972 για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς.
Κατά τη διάρκεια της κατοχής το μοναστήρι Κουνταβάνκ υποβλήθηκε σε πλήρη ανακατασκευή και παραποίηση, με αποτέλεσμα οι στέγες πολλών κτιρίων να καλύπτονται με μοντέρνα υλικά, χτίστηκα τοίχοι σε ορισμένα μέρη. Η αποκατάσταση των μοναδικών τοιχογραφιών του μοναστηριού ξεκίνησε το 2014. Μπορούμε να φανταστούμε πώς μοιάζει αυτό το μοναδικό αλβανικό μοναστήρι σήμερα, μετά από όλες τις ψεύτικες “αποκαταστάσεις”, πόσα ιστορικά χαρακτηριστικά έχουν χαθεί και πόσα νέα ψεύτικα “ιστορικά” χαρακτηριστικά έχουν προστεθεί.
Απαράδεκτες αλλαγές έγιναν επίσης στην αρχιτεκτονική του κύριου μοναστηριού της Καυκάσιας Αλβανίας, του Γκανγκασάρ. Οι αρχαίες επιγραφές στα εξωτερικά τείχη του συγκροτήματος Γκανγκασάρ κατά την ύπαρξη πολλών αλβανικών πατριαρχείων είχαν ιστορική σημασία. Αυτές οι επιγραφές, όπως οι επιγραφές στην εσωτερική πλευρά του ναού, υποβλήθηκαν σε αρμενική «αποκατάσταση» και άλλαξαν αρκετές φορές τον 19ο και τις αρχές του 20ού αιώνα, τη δεκαετία του 1980, και μερικές από αυτές είναι κρυμμένες κάτω από νέες πέτρες το 2011. Ως αποτέλεσμα, η αλβανική πολιτιστική επίστρωση χάθηκε εντελώς. Αυτή η κατάσταση αντικατοπτρίστηκε μέχρι και σε αρμενικούς ιστότοπους, και ορισμένοι Αρμένιοι επιστήμονες εξέφρασαν τη διαφωνία τους με την απώλεια της ιστορίας του μνημείου. Αυτό δημιούργησε πρόβλημα για τη συμπερίληψη του Γκανγκασάρ στον κατάλογο της UNESCO. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχουν άλλα εμπόδια προκειμένου να συμπεριληφθεί το κατεχόμενο μνημείο του Αζερμπαϊτζάν στον κατάλογο της UNESCO. Έτσι, το αρχιτεκτονικό μνημείο που ανήκει στην αρχιτεκτονική Αλβανίας-Αζερμπαϊτζάν και βρίσκεται στο έδαφος του Αζερμπαϊτζάν, που καταλήφθηκε παράνομα από τους Αρμένιους, δεν συμπεριλήφθηκε στον κατάλογο της UNESCO μόνο εξαιτίας της ακατάλληλης αποκατάστασης. Αυτό σημαίνει άραγε ότι οποιαδήποτε εργασία κατασκευής ή ανοικοδόμησης στο έδαφος μιας στρατιωτικής σύγκρουσης, η οποία συνήθως απαγορεύεται για όλες τις άλλες χώρες, επιτρέπεται στους Αρμένιους; Η τύχη αυτών των δύο πιο σημαντικών και διάσημων αλβανικών μνημείων μοιράζεται την ίδια τύχη με άλλα μνημεία στα κατεχόμενα εδάφη.
Μερικές φορές, προκειμένου να αποδειχθεί η «υψηλή κουλτούρα» των Αρμενίων στον κόσμο, η μουσουλμανική αρχιτεκτονική παραποιείται επίσης με το πρόσχημα των αποκαλούμενων «αποκαταστάσεων». Οι ξένοι ειδικοί εμπλέκονται επίσης σε τέτοιες αποκαταστάσεις, παρά το γεγονός ότι τα προαναφερθέντα έγγραφα για την προστασία της κληρονομιάς στα εδάφη των στρατιωτικών συγκρούσεων πρέπει να τηρούνται από όλες τις χώρες που διεκδικούν τον τίτλο πολιτιστικά πολιτισμένων χωρών. Με τον ίδιο τρόπο, πρόσφατα “αποκαταστάθηκε” ένα από τα μαργαριτάρια της μουσουλμανικής αρχιτεκτονικής του Αζερμπαϊτζάν, το Τζαμί Γκεβκέρ Αγά στη Σουσά. Δεν θα αρκούσε να σημειώσουμε ότι η αποκατάσταση που πραγματοποιήθηκε χωρίς τη συμμετοχή ειδικών του Αζερμπαϊτζάν είναι λανθασμένη. Αυτό είναι εντελώς απαράδεκτο.
Θα ήθελα να θέσω μια ερώτηση σε όλους εκείνους που σήμερα «ανησυχούν» για την τύχη των αρχιτεκτονικών χριστιανικών μνημείων του Καραμπάχ. Πού ήσασταν όλοι, όταν οι επιστήμονες του Αζερμπαϊτζάν ζητούσαν από τον κόσμο να σταματήσει την καταστροφή της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς, γιατί κανένας δεν προσπάθησε να σταματήσει τον επιτιθέμενο που την εξαφάνιζε από προσώπου γης των μεσαιωνικών μαυσωλείων, κρατούσε χοίρους σε τζαμιά, πουλούσε τεχνουργήματα του σπηλαίου Αζύκ; Δεν αντιληφθήκατε ότι για πολλά χρόνια η Σύμβαση της UNESCO για την Προστασία των Μνημείων παραβιάστηκε στο Καραμπάχ, ότι οι επονομαζόμενες «αποκαταστάσεις», που είχαν ως στόχο κυρίως την εξαφάνιση αλβανικών ιχνών και την αντικατάστασή τους από ανύπαρκτα αρμενικά ίχνη ήταν απαράδεκτα;
Δεν χρειάζεται να ανησυχείτε για το μέλλον των χριστιανικών εκκλησιών. Τρέφουμε εκτίμηση για όλα τα μνημεία μας, ανεξάρτητα από τη θρησκευτική τους ταυτότητα. Έχουμε αρκετές πληροφορίες για την ιστορία και την αρχιτεκτονική τους, καθώς και επαρκή αριθμό ειδικών που θα είναι σε θέση τώρα, αφού ο επιτιθέμενος έχει απομακρυνθεί από τα εδάφη μας, να αξιολογήσουν τις ζημιές που προκλήθηκαν από τους κατακτητές και να πραγματοποιήσουν την κατάλληλη αποκατάσταση. Θα επιστρέψουμε στις πόλεις μας, θα μετρήσουμε και θα εξερευνήσουμε ένα ένα κάθε μνημείο, κάθε τούβλο και θα αποκαταστήσουμε όλα τα μνημεία, μουσουλμανικά και χριστιανικά. Αυτή είναι η κληρονομιά μας. Είμαστε υπεύθυνοι για αυτό.
Σαμπίνα Χατζίεβα,
Διδάκτορας Επιστημών στην αρχιτεκτονική, Καθηγήτρια
Πανεπιστήμιο Αρχιτεκτονικής και Κατασκευών του Αζερμπαϊτζάν
